ابن‌صیرفی نورالدین علی بن داووداِبْنِ صِیْرَفی، نورالدین علی بن داوود بن ابراهیم، نیز معروف به ابن داوود و جوهری (۱۴ جمادی الا¸خر ۸۱۹ -۹۰۰ق/۱۰ اوت ۱۴۱۶- ۱۴۹۵م)، فقیه حنفی و مورخ معاصر ممالیک بُرجیّه مصر است. ۱ - زندگیچون پدرش به کار صرافی می‌پرداخت، [۱]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۱۰، قاهره، ۱۳۵۴ق.
به ابن صیرفی یا جوهری معروف گردید. از بین مآخذ تنها ابن ایاس [۲]
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، ج۳، ص۳۰۹، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
او را اسرائیلی خوانده است که علت آن روشن نیست. ابن صیرفی در قاهره چشم به جهان گشود و در همان‌جا به تحصیل پرداخت.۲ - اساتیدمقدمات علوم را نزد زراتیتی و ابن دیری آموخت و سپس شرح نقایه و شرح نخبه را نزد مؤلف آنها، شیخ تقی الدین شمنی ، و دیوان خطب ابن حجر را نزد خود وی فراگرفت. علاوه بر شرکت در مجالس درس و املای ابن حجر، مدت زیادی نیز در ملازمت و مصاحبت او بود و ابن حجر به وی توجه و عنایت خاصی داشت، تا آن‌جا که پشت سر او نماز می‌گزارد. [۳]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۵، ص۲۱۷- ۲۱۸، قاهره، ۱۳۵۴ق.
از دیگر استادان او می‌توان شیخ بدرالدین عینی، قاضی القضاه محب‌الدین ابن شحنه، شهاب‌الدین احمد آمدی نحوی، محیی‌الدین کافیجی و امین‌الدین آق سرایی را نام برد. [۴]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۳۵، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۵]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۱۰۱، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۶]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۲۳۲، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۷]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۲۷۶، قاهره، ۱۹۷۰م.
ابن صیرفی مدتی نیز در محضر محمد بن ابراهیم شروانی شافعی بود و شرح العمده را نزد او خواند و دانش خود را در زمینه فقه و تاریخ تکمیل کرد. [۸]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۹۴-۹۵، قاهره، ۱۹۷۰م.
علاوه بر فقه، نحو و اصول و عروض را نیز نزد استادان عصر خود فراگرفت و قرآن و همچنین برخی از کتب مشهور آن عصر مانند العمده، الفقیه ابن مالک و خزرجیه را از حفظ کرد. [۹]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۵، ص۲۱۷- ۲۱۸، قاهره، ۱۳۵۴ق.
۳ - فعالیتهاابن صیرفی، یک بار حج گزارد و از آن‌جا به بیت‌المقدس و سپس به دمیاط رفت و در مدرسه صوفیه بیبرسیه و برقوقیه رحل اقامت افکند و احتمالاً به تدریس پرداخت و نیابت خطابت را در آن‌جا برعهده گرفت. [۱۰]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۵، ص۲۱۸، قاهره، ۱۳۵۴ق.
ابن صیرفی پس از مرگ پدرش در ۸۵۳ق/۱۴۴۹م به کار جواهر فروشی پرداخت، [۱۱]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۱۰، قاهره، ۱۳۵۴ق.
ولی از آن‌جا که در انباء الهصر [۱۲]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۲۰۶، قاهره، ۱۹۷۰م.
نام خود را در کنار مساکین و فقرا آورده، چنین برمی‌آید که زندگیش با فقر و تنگدستی توام بوده است و شاید جهت امرار معاش و گریز از فقر بوده که استنساخ کتب ارزشمند را از قبیل آثار ابن حجر ، ابن تغری بردی ، سخاوی و ابن کثیر [۱۳]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۵، ص۲۱۸، قاهره، ۱۳۵۴ق.
پیشه ساخته بوده است، کاری که بعداً باعث ارتباط و آشناییش با بزرگانی چون ابن مرهر شد. [۱۴]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۶۰، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۱۵]
به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۱۶]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۲۴۷، قاهره، ۱۹۷۰م.
وی برای مدتی نیز خطابت جامع‌الظاهر را بر عهده داشت تا اینکه در ۸۷۱ق/۱۴۶۷م نیابت قضا را از طرف ابن شحنه بر عهده گرفت. [۱۷]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۵، ص۲۱۸، قاهره، ۱۳۵۴ق.
ابن شحنه همواره او را در رسیدن به پاره‌ای مناصب یاری می‌رساند، تا آن‌جا که در اعیاد و ایام خجسته همراه بزرگان و اعیان حکومتی برای عرض تهنیت به حضور سلطان اشرف قایتبای می‌رسید و در بعضی سفرها نیز از همراهان سلطان بود. [۱۸]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۳۳، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۱۹]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۷۶-۷۷، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۲۰]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۱۵۰، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۲۱]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۲۸۱، قاهره، ۱۹۷۰م.
۴ - رقابتابن صیرفی پس از آنکه در فقه و اصول و دیگر دانشها تبحری نسبی پیدا کرد، به تاریخ روی آورد و با استفاده از مآخذی که در دست داشت، به نوشتن آثار تاریخی پرداخت و با مورخان معاصر خود چون ابن تغری بردی به رقابت پرداخت، چنانکه گاه از او انتقاد نیز می‌کرد. همچنین بین او و شمس‌الدین سخاوی که معاصر و هم‌درسش بود، اختلاف شدیدی پدید آمد، تا آن‌جا که سخاوی [۲۲]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۵، ص۲۱۸-۲۱۹، قاهره، ۱۳۵۴ق.
او را جاهل و نوشته‌هایش را پر از اشتباه و ابهام خواند. احتمالاً منشأ این اختلاف توجه بیش از حد ابن حجر نسبت به ابن صیرفی بوده است. با اینهمه ابن صیرفی نسبت به سخاوی نظری مساعدتر داشت و حتی وی را مخدوم خود می‌خواند. [۲۳]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۳۴۹، قاهره، ۱۹۷۰م.
ابن صیرفی با ابوطیب انصاری، شاعر شافعی مذهب مصاحبت و مراودت داشت و نسبت به عمر بن فارض، صوفی و عارف معروف مصری، به رغم متهم بودنش به کفر و الحاد ، ارادت می‌ورزید. [۲۴]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۲۵۶-۲۵۹، قاهره، ۱۹۷۰م.
۵ - آثار۱. انباء الهصر بابناء العصر . در این اثر ابن صیرفی به شرح برخی از وقایع اتفاقیه در مصر بین سالهای ۸۷۳ -۸۸۶ق پراخته است و با اینکه در این سالها مصر با حوادث و وقایع تلخ گوناگونی از قبیل جنگ‌های داخلی و خارجی، ستمگری فرمانروایان، قحطی و فقر و تنگدستی و مفاسد اجتماعی رو به رو بود و مؤلف خود شاهد عینی این وقایع بوده است، باز از اشاره بدانها خودداری کرده و به شرح مسائل جزئی پرداخته است. اگرچه ابن صیرفی در این کتاب پیوسته در صدد تبرئه سلطان و دفاع از حکام او بوده، اما ناخودآگاه، برخی خوشگذرانی‌های وی و ظلم و بی‌رحمی حکام و بسیاری از مفاسد اجتماعی دیگر را به تصویر کشیده است. [۲۵]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۱۴۰، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۲۶]
ابن صیرفی، علی‌ف انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۴، قاهره، ۱۹۷۰م.
نیز در این کتاب گاه عبارات عامیانه مصری به کار برده شده است، [۲۷]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۲۲۶- ۲۲۸، قاهره، ۱۹۷۰م.
ولی گفته سخاوی [۲۸]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۵، ص۲۱۸، قاهره، ۱۳۵۴ق.
که آن را مملو از واژه‌ها و اصطلاحات عامیانه دانسته، اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد. این اثر در۱۹۷۰م به کوشش حسن حبشی در قاهره به چاپ رسیده است.۲. نزهة النفوس و الابدان فی تواریخ الزمان یا... فی تواریخ الازمان . [۲۹]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۱۸۱، قاهره، ۱۹۷۰م.
کتابی است تاریخی در شرح حوادث و وقایع سالهای ۷۸۴ تا ۸۵۰ق یعنی از ابتدای حکومت سلطان برقوق تا اواخر حکومت سلطان جقمق . ابی صیرفی تا حدود ۵۰ سال بعد نیز زنده بوده و معلوم نیست چرا حوادث این دوره را در کتاب خود نیاورده است. این نیز ممکن است که قسمت پایانی کتاب مفقود شده باشد. ابن صیرفی در یکی از پربارترین دوره‌های تاریخ نویسی مصر و شام [۳۰]
حبشی، حسن، مقدمه بر انباء الهصر، ج۱، ص۴-۵، قاهره، ۱۹۷۰م.
دست به تألیف این اثر زد، ولی با آنکه از بسیاری از آثار ارزشمند این دوره استفاده و حتی اقتباس نموده، [۳۱]
طراونه، طه ثلجی، مملکة صفد فی عهد الممالیک، ج۱، ص۳۱، بیروت، ۱۴۰۲ق.
مآخذ خود را بجز در چند مورد [۳۲]
ابن صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان فی تواریخ الزمان، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۵۱، قاهره، ۱۹۷۰- ۱۹۷۳م.
[۳۳]
ابن صیرفیف علی، نزهة النفوس و الابدان فی تواریخ الزمان، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۵۷، قاهره، ۱۹۷۰- ۱۹۷۳م.
[۳۴]
ابن صیرفیف علی، نزهة النفوس و الابدان فی تواریخ الزمان، به کوشش حسن حبشی، ج۳، ص۳۸۶، قاهره، ۱۹۷۰- ۱۹۷۳م.
معرفی نکرده و از همین رو مورد انتقاد شدید برخی ازمورخان معاصر خود [۳۵]
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، ج۳، ص۳۰۹-۳۱۰، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
قرار گرفته است. ابن صیرفی مانند ابن حجر و دیگران، حوادث تاریخی را در این کتاب بر حسب روز و ماه و سال تقسیم‌بندی کرده را پایان هر سال را به ذکر وفیات آن سال اختصاص داده، ولی علاوه بر حذف اسناد و راویان اخبار از ذکر برخی اخبار خرافه‌آمیز در آن خودداری نکرده است. [۳۶]
ابن صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان فی تواریخ الزمان، به کوشش حسن حبشی، ج۳، ص۲۹۲، قاهره، ۱۹۷۰- ۱۹۷۳م.
کتاب مذکور در سالهای ۱۹۷۰-۱۹۷۴م به طور ناقص در ۳ مجلد به کوشش حسن حبشی در قاهره به چاپ رسیده است.۳. الجوهریه ، که در تاریخ اسلام و سیره نبوی است [۳۷]
ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، ج۱، ص۱۸۱، قاهره، ۱۹۷۰م.
و برخی آن را جزئی از نزهة النفوس دانسته‌اند. [۳۸]
حبشی، حسن، مقدمه بر انباء الهصر، ج۱، ص۱۷، قاهره، ۱۹۷۰م.
اگرچه خود ابن صیرفی [۳۹]
حبشی، حسن، مقدمه بر انباء الهصر، ج۱، ص۱۷، قاهره، ۱۹۷۰م.
از این اثر به عنوان کتابی مستقل نام برده است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه رضا در رامپور هند به شماره ۳۵۳۷ موجود است [۴۰]
حبشی، حسن، مقدمه بر انباء الهصر، ج۱، ص۱۸، قاهره، ۱۹۷۰م.
۴. الدر المنظوم فیما ورد فی مصر و اهلها من موجود و معدوم یا الدرالثمین فیما ورد فی مصر و اعمالها بالخصوص و العموم . چند نسخه خطی از آن در وین، پاریس و مصر موجود است. ۵. سیره الاشرف قایقبای ، نسخه‌ای از آن در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود. [۴۱]
عزاوی، عباس، التعریف بالمورخین، ج۱، ص۲۵۱، ۱۳۷۶ق/ ۱۹۵۷م.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. (۲) ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰م. (۳) ابن صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان فی تواریخ الزمان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰- ۱۹۷۳م. (۴) حبشی، حسن، مقدمه بر انباء الهصر، قاهره، ۱۹۷۰م. (۵) سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق. (۶) طراونه، طه ثلجی، مملکة صفد فی عهد الممالیک، بیروت، ۱۴۰۲ق. (۷) عزاوی، عباس، التعریف بالمورخین، ۱۳۷۶ق/ ۱۹۵۷م. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن صیرفی، نورالدین»، ج۴، ص۱۴۲۴. |